-1 مقدمه

امروزه مفهوم توسعه پايدار و ابعاد چندگانه آن و حفظ محيط زيست از جمله مفاهيم نويني هستند كه توجه اكثر كشورها را به خود جلب نموده اند، به طوريكه رشد و تعالي جوامع بر مبناي معيارهاي گذشته ارزيابي نمي‌شوند، بلکه در سال های اخیر ميزان پايبندي جوامع به مسائل زيست محيطي، حفاظت از منابع طبيعي و رعايت اصول توسعه پايدار، معيارهاي اساسي براي ارزيابي رشد جوامع به شمار مي‌آيند. بر همين اساس بسياري بر اين باورند كه نسل‌هاي آينده در وراي آنچه امروزه در دنيا مي‌گذرد، اين شانس را خواهند داشت كه در گستره روابطي موزون‌تر با طبيعت، دنياي بهتري را داشته باشند. در جهان امروز، توسعه پايدار و حفظ منابع طبيعي و محيط زيست به عنوان دو هدف ارزشمند نه تنها در سطح كشورها بلكه در کل جهان مورد توجه قرار گرفته‌اند. توسعه پايدار دو هدف اساسي را مد نظر قرار مي‌دهد[1]:

1- تأمين نيازهاي اساسي مردم

2- پايداري و حفاظت از منابع طبيعي.

با ارزش شمردن سرمايه‌هاي محيطي و طبيعي، يكي از عوامل توسعه پايدار اكولوژيكي است. به علاوه ايجاد جامعه‌اي سالم و سازنده براي تداوم پيشرفت و توسعه اقتصادي نياز به ايجاد، توسعه و حفظ آب و هواي سالم، تفرجگاه‌ها و جاذبه‌هاي زيست محيطي و طبيعي جهت پاسخگويي به تقاضاي روزافزون انسان‌ها دارد. اين مفهوم ارزشي منابع طبيعي، ما را به سوي سوالاتي درباره ميزان و نحوه ارزش‌گذاري محيطي هدايت مي‌كند كه مي‌تواند در سطوح مالي رخ دهد.

تفكر زيست محيطي شايد بتواند بسياري از آمال و آرزوهاي بشر را تحقق بخشد، اما اين امر جز از طريق ترويج مستمر فرهنگ زيست محيطي در ميان اقشار مختلف جامعه ممكن نخواهد بود. امروزه مسائل زيست محيطي دامنه وسيعي پيدا كرده و عميقاً داراي مفهوم اجتماعي است. به هر حال دستيابي به مفهوم توسعه پايدار در كنار حفاظت از منابع طبيعي و محيط زيست، نيازمند تلاش همه جانبه سازمان‌ها، نهادها، مسئولان و دست‌اندركاران مسائل توسعه و محيط زيست و كليه اقشار جامعه است كه بايد برآن همت گماشت. اما سوالي كه هم اكنون مطرح است اين است كه به جاي ادامه شيوه‌هاي غارتگرانه‌اي كه طبيعت را به نحوي خطرناك نابود مي‌سازد چگونه مي‌توان با ورود در معامله‌اي سودبخش با طبيعت، بر سرعت توسعه اجتماعي- اقتصادي افزود؟ چگونه مي‌توان مفهوم همزيستي جامعه و طبيعت را جانشين مفهوم سلطه بر طبيعت نمود؟ اكنون زمان آن رسيده است كه در قبال بي‌تفاوتي خويش نسبت به طبيعت به جبران مافات بپردازيم تا از اين طريق براي نسل‌هاي آينده، محيطي قابل زيست فراهم آيد. اهداف كلي حفاظت از محیط زیست مشتمل بر موارد زیر است (امامی میبدی، 1389):

- ترمیم اثرات سوء گذشته در محیط زیست؛

- پیشگیری از آلودگی و تخریب محیط زیست؛

- بهره‌مندی نسل آینده از منابع محیط زیست؛

- توسعه پایدار(توسعه اقتصادی و اجتماعی موزون با حفظ محیط زیست).

پس از تصویب اصل50 قانون اساسی، قوانین­ زیست­ محیطی همچون سایر قوانین و موضوعات مهم به تبصره‌ها و مواد قانوني برنامه­های پنجساله توسعه كشور، اضافه شد. رسمیت یافتن این موضوع اگرچه نقطه­ عطفی در تاریخ محیط­زیست کشورمان به شمار می­رود، ولی عملكرد مطلوبي را در عرصه اجرا و پیامدهای زیست محیطی به دنبال نداشته است؛ به عنوان مثال در سند الزامات برنامه دوم پنجساله، مصوب شده است که وزارتخانه­ها و نهادهایی که به نوعی در محدوده مدیریت محیط زیست کشور وظایف مستقیم و غیر مستقیم به عهده دارند، می­توانند نسبت به ایجاد هسته محیط­زیست در ساختار تشکیلاتی خود اقدام نمایند به شرطی که تعداد پست‌های سازمانی آن‌ها افزایش پیدا نکند. از آن زمان تا کنون تنها چند وزارتخانه از جمله وزارت نفت، صنایع و معادن و وزارت کشاورزی، هسته‌های زیست­ محيطي را در ساختار تشکیلاتی خود ایجاد کرده­اند. چنین راه‌کاری در برنامه توسعه پنجم نیز توصیه شد. ماده 172 از لايحه برنامه پيشنهادي پنجم که مربوط به ارزیابی اثرات زیست محیطی پروژه­های عمرانی و ملزم نمودن صاحبان صنایع و بنگاه‌ها به اجرای استانداردهای زیست محیطی می‌باشد، مشابه ماده 71 از برنامه چهارم و 105 از برنامه سوم است که در هر دوره تکرار شده است (امامی میبدی، 1389). بدین صورت که، به منظور کاهش عوامل آلوده کننده و مخرب محیط زیست کلیه واحدهای بزرگ تولیدی، صنعتی، عمرانی، خدماتی و زیربنایی موظفند:

الف: طرح‌ها و پروژه‌های بزرگ تولیدی، خدماتی و عمرانی خود را پیش از اجرا و در مرحله انجام مطالعات امکان‌سنجی و مکان‌یابی بر اساس ضوابط مصوب شورای عالی محیط زیست مورد ارزیابی اثرات زیست محیطی قرار دهند.

ب: نسبت به اندازه‌گیری تخریب زیست محیطی خود اقدام و نتیجه را به سازمان حفاظت از محیط زیست ارائه نمایند. واحدهایی که قابلیت و ضرورت نصب و راه‌اندازی سیستم پایش لحظه‌ای را دارند باید تا پایان سال سوم برنامه، نسبت به نصب و راه‌اندازی سیستم‌های مذکور اقدام نمایند.

ج: مشخصات فنی خود را به نحوی ارتقاء دهند که با ضوابط و استانداری‌های شورای عالی محیط زیست در خصوص کاهش آلودگی و تخریب منابع پایه بالاخص منابع طبیعی و آب تطبیق یابد. هزینه‌های انجام شده با تأیید سازمان حفاظت از محیط زیست به عنوان هزینه‌های قابل قبول مالیاتی این واحدها منظور می‌گردد. متخلفین مشمول پرداخت جریمه زیست محیطی، خسارت وارده را به خزانه واریز می‌نمایند و معادل صد درصد وجوه حاصله در قالب بودجه سالانه کشور به صندوق ملی محیط زیست جهت سالم‌سازی و رفع آلودگی‌ها و بهره‌برداری پایدار از منابع زیست محیطی واریز می‌گردد.

1-2 ضرورت تحقیق

يكي از مهم‌ترين چالش‌هاي پیش‌روی دولت‌ها در قرن بيست و يكم، بحران‌هاي زيست محيطي است. به همين دليل دولت‌ها مي‌كوشند تا با اتخاذ سياست‌ها و برنامه‌هاي مختلف، بر مشكلات زيست محيطي از جمله آلودگي هوا فائق آيند. افزايش مصرف بي‌رويه سوخت‌هاي فسيلي نه تنها تهديدي براي مصرف آينده آن‌هاست، بلكه آثار منفي زيست محيطي آن‌ها نيز به عنوان مقوله مهم مورد توجه دولت‌مردان است. اقتصاددانان همواره در پي شناسايي پايه‌هايي از ماليات هستند كه كمترين ناكارايي را بر جامعه تحميل كند. در بين انواع ماليات‌ها تنها پايه مالياتي كه چنين ويژگي را دارد، ماليات‌ زيست محيطي (ماليات سبز) است. يكي از انواع ماليات سبز، ماليات زيست محيطي غيرمستقيم است كه بر انواع مواد سوختي بسته می‌شود. از طرفی در سال‌های اخیر به علت افزایش رشد سریع شهر نشینی در مشهد و کاهش کیفیت تولید بنزین در داخل به علت افزایش سطح تحریم‌های بین الملی سطح آلودگی هوای این استان به شدت افزایش یافته است. به گونه‌ای که سازمان هواشناسی این استان بیان داشته در بیش از 120 روز سال سطح آلودگی این استان در مرز هشدار قرار گرفته است؛ لذا اجرای سیاست مالیات بر کربن می‌تواند در کاهش سطح تولید آلودگی نقش موثری را ایفاء نماید.

1-3 تعریف مساله:

بررسي عملكرد بسياري از سازمان‌هاي حفاظت محيط‌زيست در جهان در چند دهه گذشته از اين واقعيت حكايت دارد كه تا به حال، تمركز جهت‌گيري‌ها و سياست‌هاي حفاظت از محيط‌زيست، بيشتر بر اعمال سياست‌هاي قانوني و منعي بوده و كمتر از رويكردهاي اقتصادي استفاده شده است. اكنون اين موضوع كه منابع محيط‌زيستي در رديف ساير منابع كمياب قرار دارد، اصل پذيرفته شده تلقی می‌شود. به همين دليل در استفاده از اين‌گونه منابع، بايد عقلانيت اقتصادي رعايت شود،‌ زيرا در غير اين صورت اصل استفاده بهينه از منابع رعايت نخواهد شد. لذا مسئله اصلی در تحقیق حاضر تعیین تعیین میزان متوسط تمایل به پرداخت مالیات بر کربن در شهر مشهد جهت دستیابی به هوای پاکیزه‌تر توسط ساکنین این استان است. از طرفی سعی خواهد شد عوامل موثر بر پرداخت مالیات بر کربن در این استان مورد بررسی قرار گیرد. در نتیجه سوالات اصلی تحقیق به شرح زیر است:

1. عوامل موثر بر تمایل به پرداخت مالیات بر کربن جهت دستیابی به هوای پاکیزه‌تر کدامند؟

2. میزان متوسط تمایل به پرداخت مالیات بر کربن جهت دستیابی به هوای پاکیزه‌تر به چه میزانی است؟

3. میزان اثرگذاری هر یک از عوامل مذکور بر مقدار تمایل به پرداخت مالیات بر کربن به چه اندازه‌ای است؟

[1]Our Common Future- WCED Brundtland Report,1987